سنگ نگاره كال جنگال
مجموعه نگاره های کال جنگال که در 35 کیلومتری جنوب غرب بیرجند قرار دارد، شامل 14 کتیبه است که سه تای آنها تصویر دارد.
تصویر اصلی یک مرد با لباس اشکانی را نشان میدهد که در حال شکار شیر است و در بالای آن کتیبه ای در دو خط دیده میشود. متاسفانه در سالهای اخیر یادگاری ها و نام برخی افراد نیز به این کتیبه اضافه شده است. در تصویر دیگر سر یک مرد نیم رخ دیده میشود که زیر آن یک خط کتیبه قرار دارد. در محل دیگری یک کتیبه در سیزده سطر کنده شده که شدیدا در معرض تخریب است.
تصاویر و کتیبه ها به روش نقر و خراش توسط ابزار سنگی یا فلزی کنده شده اند. به این صورت که ضربات کنترل شده و پی در پی بر بدنه سنگ وارد آمده و تصویری با عمق کم پدید آمده است. هیچ یک از نقوش برآمده نیستند.
در چند نقطه از کال جنگال و روی تپه کوچکی به نام سنگر، آثار تخریب شده و محدودی از سازه های سنگی دیده می شود.
نگاره اصلی کال جنگال
سنگ نگاره قیر و كارزین
در سه كیلومتری شهر قیر در جنوب فارس بین گردنه گلومشك و گردنه سم دلدل در كنار جاده قیر به فیروز آباد نقش برجسته یك سرباز پارتی بر روی یك تخته سنگ بزرگ حك شده است و صحنه تیر اندازی را نشان میدهد. از آنجا كه پارتیان در فارس قدرت چندانی نداشتند این اثر تنها اثر پارتی حجاری شده در فارس است
نگاره اشکانی قیر و کارزین
نقش برجسته گودرز درسرپل ذهاب
درون شهر سر پل ذهاب نقش برجسته آنوبانی نی، یادگار لولوبیان از 220 سال پیش از میلاد، بر صخره بلندی قرار دارد. در زیر آن نقش برجسته اشکانی تقریبا محو شده اس دیده میشود. در این تصویر فردی سوار بر اسب در سمت چپ ایستاده و روبروی او مردی ایستاده قرار دارد. کتیبه پشت سر سوار به گودرز اشاره دارد. کتیبه های دو طرف به خط پهلوی اشکانی هستند.
سنگ نگاره اشکانی سر پل ذهاب
سکه گودرز – موزه ملک
سنگ نگاره های بیستون
اشکانیان نیز در بیستون از خود آثاری باقی گذاشته اند. سه اثر از مهرداد دوم، گودرز و بلاش در پای کوه بیستون به جا مانده است. در شمال شرقی سراب و حجاری داریوش، محوطه ای به طول 800 متر و عرض 300 متر دیده می شود که با توجه به دیوارهای باقیمانده و سفال های مکشوفه اشکانی بودن آن به اثبات رسیده است. این منطقه به وسیله دیواری در سمت پایین دامنه به طرف دشت کنار سراب محصور بوده است و آثار دیوارها را در زمین می توان تشخیص داد. هنوز نیز می توان مقدار زیادی قطعه سفالهای شکسته اشکانی را در این محدوده مشاهده نمود.
***سنگ نگاره مهرداد دوم***
این اثر در پایین نقش برجسته داریوش قرار دارد. در مقابل مهرداد دوم، چهار نفر از ساتراپهای محلی ایستاده اند. نام ساتراپها در بالای سرشان نوشته شده است. لقب دو تا از آنها "ساتراپ ساتراپها" و دیگری "مورد اعتماد شاه" است که الهه پیروزی در دست او است. چهره های آنها مانند نقش برجسته هخامنشی داریوش، نیم رخ است. پادشاه دست راست خود را بالا برده است.
شاردن در سده 17 میلادی تصویری از این سنگ نگاره کشیده است. پس از آن شیخ علیخان زنگنه وقف نامه خود را بر روی این نگاره حجاری کرده و آنرا از بین برده است.
نقاشی شاردن از سنگ نگاره مهرداد دوم پیش از تخریب
وضع کنونی پس از الحاق وقف نامه صفوی
***سنگ نگاره گودرز ***
در شرق سنگ نگاره مهرداد دوم قرار دارد و یادآور پیروزی گودرز بر رقیبش مهرداد است. گودرز در این نگاره سوار بر اسب با نیزه ای به دشمن حمله کرده و اسب اورا سرنگون کرده است. بالای سر گودرز الهه پیروزی با یک تاج گل در حال پرواز است. یک سوار دیگر در پشت شاه قرار دارد. کتیبه یونانی بر بالای این طرح قرار دارد: "مهرداد پارسی... گودرز شاه شاهان، پسر گیو". با توجه به اینکه پدر گودرز دوم، ونن نام داشت، شاید نام گیو درج شده در کتیبه لقب یا اشتباه ترجمه باشد.
تصویر نگاره گودرز
***سنگ نگاره بلاش***
400 متر شرق سنگ نگاره گودرز تخته سنگ منفردی قرار داد و در سه وجه آن تصاویری با برجستگی کم حجاری شده است. در تصویر اصلی مردی ایستاده با جامی در دست چپ قرار دارد که با دست راست چیزی رادر آتشدان میریزد. در بدنه آتشدان نام بلاش حجاری شده است: "این پیکر ولگش شاهنشاه پسر ولگش شاهنشاه نوه پ..." در دو طرف تصویر مرکزی دو نفر به تصویر کشیده شده اند.
تصویر نگاره بلاش - مرجع تصویر
سنگ نگاره خونگ اژدر ایذه
خونگ اژدر یا تنگ نوروزی در 15 كیلومتری ایذه قرار دارد. در این محل بر روی سنگ بزرگی دو نقش برجسته قرار دارد. یكی از دوره ایلامیها متعلق به 4000 پیش و دیگری از زمان اشكانیان در حدود 1800 تا 2000 سال پیش. نقش ایلامی تقریبا محو شده است ولی نقش اشكانی قابل تشخیص است.
در این تصویر یكی از حاكمان محلی تمام قد ایستاده است و از روبرو حجاری شده است. دو كبوتر دیده می شوند كه یكی از آنها حلقه قدرت را به همراه دارد و شاه اشكانی بر روی اسب در سمت چپ قرار دارد. در سمت دیگر سه نفر ایستاده اند كه اولی یك روحانی است و چیزی شبیه میوه كاج در دست دارد. دو نفر دیگر احتمالا نگهبان هستند.
سنگ نگاره های تنگ سروك
تنگ سروك در استان كهگیلویه بویر احمد قرار دارد. در این مكان سنگ نگاره ای از شاه الیمایی هم دوره پارتها قرار دارد. در این سنگ نگاره مهرداد اول اشكانی و شاه الیمایی نشان داده شده اند
سنگ نگاره خونگ كمال وند ایذه
خونگ كمال وند در نردیکی خونگ اژدر قرار دارد و در این دره نقشی از دوره اشكانیان بر سنگ حجاری شده است. فردی بر اسب سوار است و فرد دیگری جلوی او ایستاده است. بر بالای آن مطالبی به زبان پهلوی اشكانی دیده میشود، ترجمه آن چنین است: "فرهاد کاهن، پسر کامناسکیر"
سنگ نگاره خونگ یار علی ایذه
در شمال روستای خونگ یارعلی وند دره ای قرار دارد و در این دره نقشی از دوره اشكانیان بر سنگ حجاری شده است. فردی بر اسب سوار است و فرد دیگری جلوی او ایستاده است. بر بالای آن مطالبی به زبان پهلوی اشکانی دیده میشود و از این نظر اهمیت خاصی دارد
سنگ نگاره تنگ شیوند ایذه
این سنگ نگاره در سالهای اخیر كشف شده است و به دوره الیمایی تعلق دارد. سنگ نگاره اجرای مراسم آیینی را نشان میدهد. در این نگاره مجسمه ای بر پشت ارابه ای قرار گرفته و آنرا حمل میكنند. در دیگر سنگ نگاره های منطقه ایذه نیز حمل مجسمه نشان داده شده است ولی تاكنون چنین مجسمه ای توسط باستان شناسان و دلالان عتیقه گزارش نشده است.
سنگ نوشته شیوند پس از تخریب سالهای اخیر- قسمت سمت چپ سنگ شکسته است.
سنگ نگاره باجول ایذه
این سنگ نگاره در كنار روستای باجول ایذه در 30 كیلومتری شرق این شهر قرار دارد. در این نگاره چهار نفر خوابیده در كنار هم پیاله ای را در دست چپ دارند و دست راست را به نشانه اتحاد بر پشت هم قرار داده اند. تصاویر این افراد از روبرو حجاری شده است. این افراد سه شاه الیمایی و یك ملكه هستند.
صورت ملكه در سنگ نگاره باجول ایذه
صورت كمنسكیر اول- سنگ نگاره باجول ایذه
صورت كمنسكیر دوم شاه الیمایی
بردبت کوه تینا
این سنگ نگاره در مناطق کوهستانی اطراف مسجد سلیمان قرار دارد و به شدت آسیب دیده است. فردی در سمت چپ لمیده و پاهایش را روی هم انداخته است. بالشی زیر آرنج و پیاله ای در مقابلش است و نیم تاجی دارد. در سمت راست شخص دیگری بر چهارپایه نشسته و وسیله ای شبیه بادبزن در دست دارد.
تنگ بتان شیمبار
این اثر در دره دیله در منطقه شیمبار قرار دارد. موضوع نقش، پنج گروه مختلف را نشان میدهد. تمامی شخصیتها تمام رخ هستند اما پاهایشان نیم رخ است. در چهار تصویر، فردی برهنه با گرز و پیاله در کنار افراد دیگر ایستاده است. او می تواند ورثرغنه، خدای ایرانی باشد. افراد کنار خدا در حال ادای احترام هستند.
سنگ نگاره تنگ بتان شیمبار
کلگه مسجد سلیمان
در حفاریهای باستان شناسی سال 1352 در تپه کلگه مسجد سلیمان یک سنگ نگاره الیمایی کشف گردید که در آن پدری فرزند خود را برای قربانی به مذبح میبرد. طرح این نگاره یادآور داستان حضرت ابراهیم بود. پس از آن، این محل به منظور حفاضت مجددا پر شد. در سال 1391 در حین تعریض جاده در این منطقه، سر یک مجسمه سنگی به طور اتفاقی از دل خاک بیرون آمد. بدن مجسمه هنوز در زمین قرار دارد.
سر سنگی مجسمه کلگه که به موزه مسجد سلیمان منتقل شده است.
سنگ نگاره کوه تاراز
در شمال شرقی شیمبار قرار دارد. سنگ نگاره آسیب دیده و به زحمت می توان فردی را ایستاده در مرکز آن تشخیص داد.
یه شوه الگی
این اثر نزدیک روستای الگی علیا در دامنه های جنوبی زردکوه قرار دارد. دو نفر در این نگاره از روبرو به تصویر کشیده شده اند. احتمالا این سنگ نگاره در حال تخریب، در سده سوم میلادی حجاری شده است.
شیرینو موری
نزدیک روستای موری در استان چهارمحال و بختیاری سنگ نگاره ای از دوره اشکانی قرار دارد. شخصی بر تخت نشسته و دو نفر در طرفین او ایستاده اند. هر سه نفر تمام رخ هستند. این اثر احتمالا متعلق به سده اول میلادی است.
برد گوری جنگه
این اثر در روستای سوسن ایذه قرار دارد. در مسیر سوسن به جنگه دو گور دخمه قرار دارد که کنار یکی از آنها نقش برجسته ای دیده میشود. در این تصویر شاهی بر تخت نشسته و اطراف آن نمادهای مذهبی قرار دارند.